Swietłana Aleksijewicz "Czarnobylska modlitwa.Kronika przyszłości"

 

Autorka: Swietłana Aleksijewicz

Tytuł: Czarnobylska modlitwa. Kronika przyszłości

Przekład: Jerzy Czech

Wydawnictwo: Czarne

Seria: Reportaż

Rok wydania: 2012

Czarnobyl, niewielka miejscowość na Ukrainie położona u ujścia rzeki Prypeć. Ponad dwadzieścia pięć lat temu zamieszkiwana przez ok. 15 tys. ludzi. Dziś przebywają tam tymczasowo naukowcy, pracownicy różnych agencji, przewodnicy i specjaliści od katastrofy atomowej.

26.04.1986 rok- data, która do tej pory wzbudza kontrowersje. Wprawdzie o tragedii czarnobylskiej napisano już wiele, powstały filmy dokumentalne, po co zatem wciąż drążyć temat?

„(...) ja zajmuję się tym, co nazwałabym historią pomijaną, znikającymi bez śladu śladami naszego przebywania na ziemi i w czasie. Piszę i kolekcjonuję codzienność- uczuć, myśli, słów. Staram się wychwytywać życie codzienne duszy. Życie zwykłego dnia, zwykłych ludzi (...) Los to życie jednego człowieka, historia to życie nas wszystkich. Chcę opowiedzieć historię w taki sposób, żeby nie stracić z oczu losu pojedynczego człowieka." To jedyne słowa, które w „Czarnobylskiej modlitwie" wypowiada Swietłana Aleksijewicz. W następnych rozdziałach oddaje głos swoim bohaterom, a sama słucha, nie narzuca się, nie drąży, pozwala się im wygadać. I zapisuje, bo to istotne, by został jakiś ślad po ofiarach największego w historii wybuchu jądrowego.

Książka powstawała blisko dwadzieścia lat. Białoruska reporterka nie potrafiła znaleźć formy, nie potrafiła znaleźć słów do oddania tego, co się w owym czasie stało. Zbierała materiały, rozmawiała z setkami ludzi, a spośród tych rozmów wybrała ponad czterdzieści monologów i zawarła je w trzech rozdziałach „Czarnobylskiej modlitwy".  Wśród bohaterów Aleksijewicz są ludzie prości i przedstawiciele inteligencji, są kobiety, których mężowie brali udział w likwidacji skutków wybuchu reaktora oraz mężczyźni, którzy byli likwidatorami, strażakami i żołnierzami powołanymi do pomocy przy przerzucaniu ziemi, tworzeniu mogilników, są również dzieci, które w 1986 roku miały po kilka lat. Miejsce na swoje monologi znaleźli również politycy, historycy, inżynierowie, fizycy, osoby wysiedlone z zakażonych terenów.

Aleksijewicz zaczyna od mocnego akcentu i mocnym akcentem kończy. Reportaż ma bowiem konstrukcję klamrową. Są to wstrząsające historie dwóch kobiet. Książkę otwiera monolog żony zmarłego strażaka, a zamyka ją opowieść żony zmarłego likwidatora. „Nie wiem o czym tu opowiedzieć... O śmierci czy o miłości. A może to jest to samo..." zastanawia się pierwsza z rozmówczyń.  Miłość towarzyszy tym ludziom do samej śmierci, jest to uczucie, które przekracza wszelkie możliwe granice- psychiczne, fizyczne i moralne. Jak kochać człowieka, który rozpada się na naszych oczach? „To już nie człowiek, tylko reaktor" - próbuje przekonywać pielęgniarka, ale do zakochanej kobiety nic nie dociera, nawet to, że silne promieniowanie wydobywające się z ciała jej męża zabija ich dziecko, które w sobie nosi.

To, co łączy bohaterów wszystkich monologów to, oprócz tragicznego wspólnego doświadczenia, ogromne osamotnienie. Wielu z nich nie potrafi zrozumieć tego co się stało, nie ma kogoś, kto by mógł wytłumaczyć dlaczego 26.04. 1986 roku nagle ich życie zostało pozbawione przyszłości „Wszystko przeżywamy sami, nie wiemy co z tym zrobić. Nie mogę tego ogarnąć umysłem". Ze zwykłych ludzi, przywiązanych do swojej ziemi, nagle stali się ludźmi stamtąd- ludźmi czarnobylskimi. Aleksijewicz na naszych oczach pokazuje proces przeobrażenia, metamorfozy z człowieka przedczarnobylskiego w skażoną promieniowaniem jednostkę.  Jest to proces nagły, który zaskoczył mieszkańców zony, nie potrafią sobie poradzić z wykluczeniem, bo wróg jest niewidoczny. Wojna atomowa ma to do siebie, że z góry jesteśmy skazani na porażkę.

Oprócz dramatycznych opowieści znajdujemy w „Czarnobylskiej modlitwie" obraz człowieka radzieckiego, który ma tak silnie wpojone poczucie obowiązku wobec państwa, że nawet instynkt samozachowawczy zostaje przez nie zagłuszony. „To w nas żyje, być tam gdzie jest trudno, niebezpiecznie. Bronić ojczyzny"  wyznaje jeden z likwidatorów.  Państwo jest tu stawiane ponad wszystko, nawet ponad kosztem poczucia wartości jednostkowego życia. Człowiek radziecki jest w stanie rzucić wszystko, by ratować swoją ojczyznę. I do tego jeszcze ten strach, by okrutna prawda nie wyszła na jaw. To co się wydarzyło w Czarnobylu było objęte ścisłą tajemnicą, bo państwo, by chronić swoich obywateli nie chciało siać paniki. Dlatego nie stosowano ochronnych masek, nie noszono odpowiedniej odzieży. Dla nich to było bohaterstwo, które nadawało im tożsamość. Dzięki Czarnobylowi mogli zaistnieć:  „Boję się to powiedzieć, ale...kochamy Czarnobyl. Pokochaliśmy go, bo na nowo nadaje sens naszemu życiu...Naszemu cierpieniu. Jak wojna. O nas, Białorusinach, świat dowiedział się po Czarnobylu. to było nasze okno na Europę".

„Czarnobylska modlitwa" to również reportaż o przywiązaniu do ziemi. Białoruś to kraj złożony w większej części z wiosek, w których panują słowiańskie tradycje. Zamieszkiwali je prości ludzie, którzy mieli swoje gospodarstwa, ciężko pracowali na kawałek chleba, zakładali rodziny i wiedli spokojny rolniczy żywot. A tu nagle przychodzi wojsko i każe w ciągu pięciu minut opuścić cały dobytek. Aleskijewicz odnajduje te starsze kobiety, które nie chciały wyjechać. One po prostu nie potrafiły zrozumieć o jakim zagrożeniu mowa. Co to są jednostki Ci, jakie promieniowanie, skoro taka ładna wiosna, tylko pszczoły przestały się pokazywać. W tych opowieściach ludzi przymusowo wykorzenionych z własnej historii szokuje totalna dezinformacja, ludzie nie chcą wierzyć w zagrożenie, bo przecież wmawiano im, że radzieckie elektrownie są tak bezpieczne, że można je stawiać na Placu Czerwonym.  Ta naiwna wiara doprowadza do absurdalnych sytuacji, w których staruszka sprzedaje mleko, bo wierzy, ze jak trzyma krowę w zamknięciu, ta nie uległa zakażeniu. Tylko jej trawę z pola przynosi...

Zwierzęta to kolejny temat tej atomowej wojny. Reporterka zastanawia się nad losem naszych braci mniejszych, zapisuje również ich krzyk, bo co po nich zostało? Cmentarzyska.

Aleksijewicz wykonała ogromną faktograficzną robotę. Podjęła się ogromnego ryzyka, udała się do zakazanej strefy, by stamtąd przywieźć prawdę. Przesłuchała setki ludzi i przepuściła te historie przez swój literacki warsztat. Wskutek tego powstała książka wstrząsająca, pozbawiona jakiegokolwiek komentarza. Losy ludzi mówią same za siebie. Aleksijewicz stworzyła kolejną „książkę głosów", głosów, które na długo będą krzyczeć w naszej świadomości.